Birçok spor branşında hareketlerin maksimale yakın hızlarda gerçekleştirilmesi hedeflenir. Performansın önemli belirleyicilerinden olan hareket hızının artması ise hareketin zamanlama ve doğrultusunda hatalar oluşması olasılığını beraberinde getirmektedir. Bir uzun atlayıcının maksimal hızda tahtaya girmesi adım uzunluklarında dengesizliğe ve sıçrama evresindeki vücut pozisyonunda istenmeyen değişimlere neden olabilmektedir. Hareketin sunulması aşamasının yanı sıra bir becerinin öğrenilmesinde hareketlerin doğru olarak sunulabileceği bir hızda mı, yoksa maksimal hızda sunulabilecek bir doğrulukta mı yapılması gerektiği karşımıza çıkan önemli bir sorudur.
Hareketin doğruluğundan bahsederken; bütünü ile tam ve doğru yapılması ifade edilmektedir. Vücut hareketlerinin doğruluğunda ise, hareketin inceliği ve özelliklede her harekette uygun güç miktarının kullanılması söz konusudur. Örneğin bir uzuncunun yaklaşma koşusu boyunca kazandığı yatay hızını sıçrama anında alacağı doğru vücut pozisyonu ile uygun sıçrama açısında dikeye ve yataya aktarabilmesi beklenir. Bu ise maksimal koşu hızında gerçekleştirilmesi kolay bir hareket değildir. Güç kontrolü uygulanılan mesafe ve yönü içermektedir. Yöndeki hatalar yukarıda-aşağıda sağda yada çeşitli oblik yönlerdeki herhangi bir açıda olabilmektedir. Uzun atlamada performansın en önemli bileşeni olan yatay hızın, sıçrama evresinde ne kadarlık bir kısmının atlayışa aktarılabildiği sıçrama açısına bağlıdır.
Hız ise, bazı süreçler veya olayların oluşumu sırasında geçen zaman veya hareket hızını ifade etmektedir. Bir harekete ilişkin, vücudun genel hızı ve bu hızı oluşturan üyelerin hızı, bunların yanında, bu hıza bağlı olarak oluşan kuvvetlerin vücut üzerindeki etkilerinin incelenmesi önem taşımaktadır. Kazanılan hızın büyüklüğüne bağlı olarak sıçrama evresinde doğru vücut pozisyonu alınabilmesi için geçecek sürede azalmaktadır.
Uzun atlamada olduğu gibi yüksek hız ve duğruluğa gereksinim duyulan hareketlerde, hareketin oluşumu aşamasında geçen süreçler ve hareketin otomatikleşmesinin hareketin hızı ve doğruluğunu nasıl etkilediği önem taşımaktadır.
Hızlı bir hareketin üretimi:
Çoğu insan hareketi, futbolda şut atma veya teniste topa vuruş gibi maksimal hızlarda gerçekleştirilir. Maksimale yakın hızlarda hareketi sunabilmek problemin bir parçasıdır. Çünkü aynı zamanda hareket hızın yanı sıra bir uzaysal yada zamansal doğruluğa sahip olmalıdır. Hareket hızlarındaki değişimler hareketin doğruluğunun daha yavaş yapılan hareketlerden çok daha fazla etkiler.
Bir hareketin çok yüksek seviyede kas kasılmasını gerektirmesi halinde ortaya çıkan sonuç özetlenirse:
-Hareket süresinin düşmesiyle artan hız, zamansal ve zamanlamaya ilişkin hataları düşürebilmektedir.
-Harekete eklenen yük hedefe ulaşma açısından hatayı azaltır.
-Kuvvet ihtiyacı ve zamansal doğruluk arasında bir U değişim ilişkisi gözlenmektedir.
Hareketin hızı ve doğruluğu:
Bir şeyi hızlı bir biçimde yaptığınız zaman , doğruluğu ve etkinliği azalmaktadır. Woodwort 1898’de yaptığı bir çalışmada, düz çizgi çizme hareketinin doğruluğunun mesafe ve hız arttıkça düştüğünü gözlemiştir. Bu konuda Fitts önemli çalışmalarda bulunmuştur. Özetlenirse hareket genişliği arttığında, hareket süresi çok az artmaktadır. Yavaş hareketler en azından bazı bölümlerinde hızlı hareketlerden daha doğrudur. Çünkü hataların düzeltilmesi ve doğrulamanın yapılabilmesi için daha uzun zaman vardır. Fıtts kanunu kişinin büyük hataları azaltmak için hareketi yavaşlattığını belirtmektedir. Birey hareketi kazanmak için düşük hızlardan yararlanabilmektedir. Bu ilkeler farklı hareket, insan tipi ve vücut parçasına göre farklılık göstermektedir.
Hartson’a
göre ise eğer bireysel balistik hareketler hızlı şekilde yapılıyorsa,
başlangıçtaki hareket hızının yüksek olması gerekmektedir. Hızın önemli olduğu
becerilerde disk atma, cirit atma, sprint gb., ilk olarak hıza yoğun bir
şekilde yer verilmelidir. Ne var ki yeni öğrenen bireyden beceriyi edinmiş bireydeki
hıza erişmesini beklemek yanlış olacaktır. Kişi karmaşık motor mekanizmalar
için önemli olan içsel ve dışsal sinyallerin seçiminde zorlanacak gerekli
gereksiz kassal aktivitelerde bulunacaktır. Hareketi bir beceri haline
dönüştürmüş bireylerde ise bu sinyallerin karar verme mekanizmasında
harcayacakları süre daha kısa olacaktır. Bu nedenle hareketi öğrenmiş
bireylerin yüksek doğrulukta hareketleri daha kısa sürelerde yapabildikleri
gözlenmektedir.
Uzun atlamada hız ve doğruluk:
Uzun atlamada hareket yapısı 3 bölümde incelenmektedir. L1, uzuncunun tahtadan koparken ağırlık merkezi izdüşümü ile ayakucu arasındaki yatay mesafe, L2 sıçrama anında ağırlık merkezi izdüşümü ile kuma konma anında ağırlık merkezinin izdüşümü arasındaki yatay mesafe ve L3, bu anda ağırlık merkezi izdüşümü ile kumda bırakılan iz arasındaki yatay mesafedir. Atlanılan gerçek mesafeyi oluşturan bu evreler incelendiğinde, performansın %80’li bölümünü L2, yani uçuş evresinin oluşturduğu gözlenmektedir. L2 mesafesinin, basit parabolik hareket yapısı dikkate alındığında, yaklaşma koşusunda kazanılan yatay hız ve sıçrama açısına bağlı olduğu bilinmektedir.
Bu çalışmada uzun atlamada performansın önemli belirleyicisi olan hız ve sıçrama anında ki doğruluğu belirten sıçrama açısı parametreleri araştırılmıştır. Beceri düzeyi arttıkça, yüksek hızlarda doğruluğun, düşük beceri düzeyindekilere oranla daha yüksek olabileceği düşünülerek iki farklı performans düzeyindeki uzuncuların hız ve sıçrama açısı değerleri arasındaki ilişki ve bu parametrelerin performansla ilişkisinin incelenmesi amaçlanmıştır.
YÖNTEM
Araştırma Grubu:
Çalışmada 6 Mayıs-16 Temmuz 1996 tarihlerinde Türkiye 1. liginde yarışan 25 erkek uzuncu incelemeye alınmıştır. Deneklerin boy ve kilo değerleri Tablo 1’de gösterilmiştir.
|
Tablo1: deneklere ait tanımlayıcı
istatistikler(n=25) |
||
|
|
Ort. |
S |
|
Boy Kilo |
179.6 72.4 |
5.97 1.57 |
Araştırmada Kullanılan Araç-Gereç:
Çalışmada görüntü kayıtları için saniyede 50 kare çekebilen iki adet Panasonik NV-MS2b video kamera kullanılmıştır. Görüntüler iki adet S-VHSkaset üzerine kayıt edilmiştir,
Hareket alanının kalibrasyonu amacıyla150x150 boyutlarında 6 noktalı kalibrasyonu kafesi kullanımıştır.
Görüntülerin analizinde 486 mikro işlemci ve Panasonik AG7350 video kullanılmıştır.
Verilerin Toplanması:
Uzuncuların atlayışlarında son 3 adım ve sıçrama bölümlerinin analiz edilmesi amacıyla yarışma ortamında sporcularının atlayışları iki kamera kullanılarak kayıt edilmiştir. Kameralardan biri son 5 adımı görecek şekilde koşu pistine 90 derece açıyla, diğeri ise atlayışı görecek şekilde kum havuzuna 90 derece açıyla yerleştirilmişlerdir. Görüntüler 1/500 perde hızında ve 50 kare/saniye hızda kayıt edilmiştir.
Her sporcunun en başarılı atlayışları incelemeye alınmış ve atlayışlar görüntü analizöründe iki boyutlu olarak analiz edilmiştir.
Görüntülerin analizinde Ariel Performans Analysis Sytem (APAS) yazılım programı kullanılmıştır. elde edilen matematiksel değerlerin olası hatalardan arındırılması amacıyla ‘‘Cubic Spline’’ düzeltme işlemi uygulanmıştır.
Kinematik veriler segmentasyon ve ağırlık merkezi metodları kullanılarak elde edilmiştir.
Verilerin Analizi:
Verilen analizinde SPSS for Windows paket programı kullanılmıştır.Grupların hız ve sıçrama açısı değerleri arasındaki farkın incelenmesinde bağımsız gruplarda çift yönlü t-testi kullanılmıştır. performans ve değişkenler arasındaki ilişkinin incelenmesinde Pearson korelasyonu kullanılmıştır.
BULGULAR
Uzuncuların toplam ve grup değerleri tablolar halinde verilmektedir.
Tablo 2: Tüm uzuncuların sıçrama tahtasından kopuş anındaki yatay hız, sıçrama açısı ve performans değerleri ortalamaları.
|
|
Sıçrama Açısı |
Hız |
Performans |
|
Ortalama Standart Sapma |
14.70 2.2 |
7.87 0.41 |
6.76 0.50 |
Tablo 3: Tüm uzuncularda parametreler arasındaki ilişkiler.
|
|
r |
|
Hız-Sıçrama Açısı Hız-Performans Sıçrama Açısı-Performans |
0.01 0.59 0.14 |
Tablo 3 incelendiğinde; hız ile sıçrama açısı ve açısı ile performans değerleri arasında anlamlı bir ilişki gözlenmezken (p>.05), hız ile performans arasında anlamlı bir ilişki gözlenmektedir.(p<0.05)
Tablo 4: Gruplara ait sıçrama tahtasından kopuş anındaki yatay hız, sıçrama açısı ve performans değerleri ortalamaları.
|
|
6.70> |
6.70< |
||
|
|
Ort. |
S |
Ort. |
S |
|
Hız Sıç. Açısı Performans |
7.78 14.33 6.49 |
0.74 0.81 0.31 |
8.01 15.05 6.07 |
0.47 0.60 0.22 |
Tablo 4 incelendiğinde; uzuncuların sıçrama açısı değerlerinde anlamlı bir fark bulunamazken, hız değerlerinde anlamlı bir fark gözlenmektedir.(p<0.05)
Tablo 5: Gruplara ait parametreler arasındaki ilişkiler.
|
|
6.70> 6.70< r r |
|
Hız Sıçrama Açısı Hız-Performans Sıçrama Açısı-Performans |
-0.21 -0.10 0.50 0.67 -0.06 0.10 |
Tablo 5 incelendiğinde her iki grupta hız ile sıçrama açısı ve sıçrama açısı ile performans arasında anlamlı bir ilişki gözlenmezken, her iki grupta hız ile performans değerleri arasında anlamlı ilişki gözlenmektedir(p<0.05).
Uzun atlamada sporcunun yatay platformda koşarak kazandığı sürati, sıçrama ile dikeye aktarması uzun atlamanın özünü belirlemektedir. Performansı belirleyen en önemli öğelerden birisi yaklaşma koşusu hızıdır(1,4,8).
Uzun atlama gibi maksimal hızlarda gerçekleştirilen hareketlerde, hızın artmasıyla sıçrama pozisyonundaki doğruluk etkilenmektedir. Fittss’e göre hareketin doğruluk amacı arttırıldığında, hareket süresi artmaktadır. Çünkü hataların düzeltilmesi ve doğrulamanın yapılabilmesi için daha uzun zaman bulunmaktadır. Ivanof yaptığı çalışmada elit sporcularda yüksek hızlarda sıçrama anında uygun pozisyonlanma için geçen sürenin ise ortalaması 0.20 ms olduğunu gözlemiştir(2).
Hartson’a göre hızın belirleyici olduğu becerilerde öncelikle hıza önem verilmelidir. Uzun atlamada performans hız ilişkisi incelediğinde, hızın önemli bir belirleyici olduğu gözlenmektedir. Yapılan çalışmalarda, yaklaşma koşusu hızı ile performans arasında yüksek ilişki olduğu gözlenmiştir(1,3). Yapılan bu çalışmada bulgular incelendiğinde hız ile performans arasında tüm uzuncular için anlamlı bir ilişki olduğu gözlenmiştir(r=0.59).
Uzun atlamada hız önemli bir etken iken, düşük teknik düzeydeki sporculardan , beceriyi edinmiş bireylerdeki hız değerlerinde hareketleri sunmasını beklemek yanlış olacaktır. Sporcu karmaşık motor mekanizmalar için önemli olan içsel ve dışsal sinyallerin seçiminde zorlanacak ve performansı belirleyen diğer etken olan, sıçrama anında alınan doğru vücut pozisyonu ile oluşan sıçrama açısı olumsuz yönde etkilenebilecektir. Çalışmada incelenen farklı performans düzeyindeki uzuncuların hız değerleri arasında anlamlı bir fark gözlenmiştir. Hız değerleri ile performans arasındaki ilişki incelendiğinde, performans düzeyi yüksek olan uzunculardan hız-performans ilişkisi daha yüksek bulunmuştur(6.70> grupta r=0.50, & 6.70< grupta r=0.67).
Hızın yanında havada kalış zamanını belirleyen diğer etken olan sıçrama açısı, sıçrama anında alınan vücut pozisyonundaki doğruluk ve sıçrama gücüne bağlı olarak oluşmaktadır. Ivanof sıçrama anındaki yerden kopuş hızı ve açısının performansı direk olarak etkilediğini vurgularken, koşu hızının değişmesiyle atlayışın tüm özelliklerinin sırasıyla değiştiğini vurgulamaktadır. Susanka ve ark. elit sporcular üzerinde yaptığı incelemede sıçrama açısının 17.7-24.9 derece arasında gerçekleştiğini gözlemişlerdir. Bu çalışmada düşük performans düzeyindeki grubun sıçrama açısı değerinin ortalama 14.33, diğer grubun ise 15.03 anlamlı farklılık gözlenmemiştir.(p>0.05). Sıçrama açısı ile performans arasındaki ilişki incelendiğinde ise her iki grupta da anlamlı bir ilişki gözlenmemiştir.
Sonuç olarak bulgular incelendiğinde, uzun atlamada hızın önemli bir etken olduğu gözlenmiştir. Farklı performans düzeylerindeki sporcuların sıçrama açılarında farklılık gözlenmezken, performans düzeyi arttıkça hız ile performans ilişkisinin de arttığı gözlenmiştir. Uzun atlama gibi hızın önemli olduğu hareketlerde önceliğin hıza verilmesi , ancak doğruluğun da göz önüne bulundurularak optimal hız kavramına dikkat edilmesi önem taşımaktadır.
KAYNAKLAR:
1-Açıkada, C., Arıtan, S., Yazıcıoğlu, V., M., (1993) ‘‘Uzun Atlamada Yaklaşma Konusunun Analizi’’ Atletizm Bilim ve Teknoloji Dergisi, Türk Spor Vakfı Yayını Ankara 1993/1, 34-40
2-Aygün, T., (1992) ‘‘Uzun Atlama III. Bölüm’’ , Atletizm Bilim ve Teknoloji Dergisi, Türk Spor Vakfı Yayını. Ankara, 1992/3, 23-26.
3-Cantdan, N.,(1991) ‘‘Uzun Atlamada III. Bölüm’’, Atletizm Bilim ve Teknoloji Dergisi, Türk Spor Vakfı Yayını. Ankara, 1992/3, 23-26
4-Hay, J.G. (1973) ‘‘The Biomechanics of Sports Techiniques. Englewood Cliffs, Newjersy: Prentice-Hall inc., 1973.
5-Schmidt, R.A.(1988) Motor Control and Learning. İllionis: Human Kinetics Books.
6--Schmidt, R.A.(1991) Motor Learning and Performance İllionis: Human Kinetics Boks.
7-Singer, R.N.(1980) Motor Learning and Human Performence. New York: Mc Millian Pub. 3 rd. edt., 479-495
8-Susanka, P., Brüggemann, P., Tsarouches, E. (1986). IAAF Biomechanial Research, Athens.
9-Tiryaki, Ş. (1990). ‘‘Bir Sportif Becerinin Öğretilmesi Sırasında Doğruluk VI Hız Değişkenlerinden Hangisine Öncelik Verilmesi Gerektiğine İlişkin Bir Araştırma’’ Spor Bilimleri I. Ulusal Sempozyumu Bildirileri, Ankara, Hacettepe Üniversitesi 125-129.
Yayına Hazırlayan :
Elif Hürriyet AYDIN